مقدمه
روزه به عنوان یک عمل بسیار مهم عبادی، داری آثار و فوایدی است. البته باذکر این نکته که نگاه ما به روزه نباید به خاطر آثار و فوائد آن باشد، نگاه اصلی به روزه همان عبادت بودن و اطاعت از خداوند است که به قصد تقرب به او صورت می گیرد این آثار و فوائد به صورت ضمنی در «روزه» وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود
1. اثر بهداشتی و درمانی روزه
امروزه ثابت شده است که بسیاری از امراض و ناراحتی های جسمی حتّی روانی به خاطر تغذیه نا مناسب و پر خوری است. به خصوص با تبلیغاتی گسترده ای که ازرسانه ها برای جلب مشتری و مصرف گرای صورت می گیرد، این مشکل را چند برابر می کند. یک ماه روزه گرفتن و امساک و بعد از آن رعایت و مواظبت در خوردن، به بسیار از افراد کمک می کند تا سلامتی خود را به دست آورد. در حدیث معروفى پیغمبر (صلىالله علیه وآله وسلّم) اسلام مىفرماید :« صوموا تصحوا»[1] روزه بگیرید تا سالم شوید . و در حدیث معروف دیگر نیز از پیغمبر (صلىالله علیه وآله وسلّم) رسیده است «المعدة بیت کل داء و الحمیة راس کل دواء»[2] معده خانه تمام دردها است و امساک بالاترین داروها !
به همین دلیل در آداب غذا خوردن، درا سلام آمده قبل از اینکه انسان کاملا سیر شود با ید دست از غذا خوردن بکشد. بدیهی است که شریعت مقدس اسلام طرفدار گرسنگی نیست در بسیاری از مناجات و ادعیه اسلامی «رزق وسیع» از خداوند متعال مورد مطالبه قرار گرفته است.
پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده: «... فلو لا الخبز ما صلّینا و لا صمنا و لا أدّینا فرائض ربّنا عزّ و جلّ». اگر نان نبود، نه نماز مىخواندیم و نه روزه مىگرفتیم و نه واجبات پروردگار بزرگ خود را ادا مىکردیم (یعنى بدون غذا نمىتوانستیم این وظایف را انجام بدهیم). بازهم ازآن حضرت نقل شده:« و به (الخبز) حججتم بیت ربّکم». بوسیله نان می توان به حجّ رفت .
معناى احادیث این است که تا نان و مادّه غذایى نباشد و انسان نخورد و نیاشامد و تغذیه و تقویت نکند، نمىتواند زنده بماند و نیرو داشته باشد و به طهارت وعبادت و خدمت و دیگر کارها بپردازد. و این واقعیّتى است روشن و بدیهى[3].
همه این موارد بیانگر این است که در آموزه های دینی، زندگی با عزت و داشتن رزق وسیع و حلال یک اصل در زندگی انسان است و از نعمت های بزرگ خداوند به حساب می آید. ولی درعین حال از پر خوری ، زیاده روی و اسراف نهی نموده است. قرآن کریم می فرماید:«وکلوا واشربوا ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین»[4](از نعمتهای الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد.
یکی از مصادیق اسراف زیاده روی در خوردن است. درماه رمضان با روزه داری می توان جلو بسیاری از اسراف ها را گرفت و همچنان سلامتی و تن درستی خود را بدست آورد.
2. اثر اجتماعی روزه
در جامعه بشری همواره فقیرو غنی، سیران وگرسنگانی وجود داشته و دارد. در وضعیت کنونی جهان، ما جامعه ای را سراغ نداریم که درآن برابری وجود داشته باشد و طبقات مختلف جامعه از وضعیت هم دیگر آگاه و باخبر باشند. در صورتی افراد جامعه به درک متقابل می رسند که در یک وضعیت برابر قرار بگیرند. از آنجای که روزه افراد جامعه را در شرایط مساوی و برابر قرار می دهد افراد می توانند همدیگر را بهتر درک نموده سیران از گرسنگان با خبر گردیده و حال آنها را درک نماید. ممکن است این وضعیت نقطه عطفی باشد برای تعاون و همکاری افراد غنی و ثروتمند به افراد فقیر ومحروم جامعه. در نتیجه فاصله های طبقاتی کمتر گردیده واز این طریق عدالت اجتماعی به وجود بیاید. لذا در حدیث معروفی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که هشام بن حکم از علت تشریع روزه پرسید ، امام (علیه السلام) فرمود :« انما فرض الله الصیام لیستوى به الغنى و الفقیر و ذلک ان الغنى لم یکن لیجد مس الجوع فیرحم الفقیر ، و ان الغنى کلما اراد شیئا قدر علیه ، فاراد الله تعالى ان یسوى بین خلقه ، و ان یذیق الغنى مس الجوع و الالم ، لیرق على الضعیف و یرحم الجائع»[5] روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنى مساوات بر قرار گردد ، و این به خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند ، چرا که اغنیاء معمولا هر چه را بخواهند براى آنها فراهم است ، خدا مىخواهد میان بندگان خود مساوات باشد ، و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند .
3. اثر تربیتی روزه
به نظر می رسد که مهمترین و اصلی ترین اثر روزه تربیت انسان است تمام اعمال و برنامه های روزه برای این است که انسان ساخته شود و تربیت گردد. تفاوت معنا داری در زندگی انسانی که روزه می گیرد و یک ماه به عبادت خداوند می پردازد به وجود بیاید. اگر چنین شد روزه او به صورت مطلوب بوده و اثر بخش است. استاد مطهری در این زمینه چنین گفته است:« پس اگر ما ماه رمضانى را گذراندیم، شبهاى احیایى را گذراندیم، روزههاى متوالى را گذراندیم و بعد از ماه رمضان در دل خودمان احساس کردیم که بر شهوات خودمان بیش از پیش از ماه رمضان مسلّط هستیم، بر عصبانیت خودمان از سابق بیشتر مسلّط هستیم، بر چشم خودمان بیشتر مسلّط هستیم، بر زبان خودمان بیشتر مسلّط هستیم، بر اعضا و جوارح خودمان بیشتر مسلّط هستیم و بالاخره بر نفس خودمان بیشتر مسلّط هستیم و مىتوانیم جلو نفس امّاره را بگیریم، این علامت قبولى روزه ماست.»[6]
حسن بن عبد الله از پدرانش از جدش حسن بن على (ع) در یک حدیث طولانى از على بن ابى طالب (ع) نقل مىکند که پیامبر خدا (ص) فرمود: هیچ مؤمنى نیست که براى خدا ماه رمضان را روزه بگیرد مگر اینکه خداوند به او هفت چیز مقرر مىدارد: اول اینکه حرام از بدن او ذوب مىشود، دوم اینکه به رحمت خدا نزدیک مىگردد، سوم اینکه خطاى پدرش آدم را (که از آن درخت ممنوعه خورد) جبران مىکند، چهارم اینکه خداوند رنجهاى مرگ را بر او آسان مىسازد، پنجم اینکه درقیامت از گرسنگى و عطش در امان مىماند، ششم اینکه خداوند از غذاهاى پاک بهشتى او را اطعام مىکند، هفتم اینکه خداوند به او برائت از آتش جهنم مىدهد.[7]
4.آمرزش گناهان
یکی دیگر از آثار و فوائد روزه که از محتوای گفتار معصومین(علیهم السلام) بدست می آید ودر موارد متعدد به آن اشاره شده، عفو و آمرزش گناهان انسان از طرف خداوند متعال است. رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود: «اگر کسى با ایمان و براى کسب خشنودى خداوند ماه مبارک رمضان را روزه گیرد، گناهان گذشتهاش بخشیده مىشود»[8]. سکونى از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: «هیچ روزه دارى در میان گروهى که مشغول خوردن غذا هستند، حاضر نمىشود مگر آنکه اعضاى بدن او به تسبیح مشغول شوند و فرشتگان بر او درود و صلوات فرستند، و درود و صلوات آنان، طلب آمرزش از براى اوست.[9]» همچنین اعمال و برنامه های که در ماه مبارک رمضان وجود دارد مانند: شب زنده داری، دعا ونیایش در شب های قدر همه و همه گویای این امر است که خداوند متعال در این ایام(ماه مبارک رمضان) توجه خاصی به بندگانش دارد و نسیم رحمت او بیش از اوقات دیگر در وزیدن است .حضرت على (ع) فرمود: وقتى ماه رمضان فرا رسید، رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله برخاست و خداوند را حمد گفت و ستایش کرد، سپس فرمود: اى مردم، خداوند شما را از دشمنان جن و انس شما حمایت کرد و فرمود: «مرا فراخوانید تا براى شما اجابت کنم، و به شما وعده اجابت داد، بدانید به راستى خداوند (عزّ و جلّ) بر هر شیطان سرکش، هفتاد تن از فرشتگانش را گمارده است و تا زمانى که این ماه شما [ماه رمضان] سپرى نشده است نمىتواند وارد گردد. بدانید درهاى آسمان از شب اوّل آن گشوده است و بدانید که دعا در آن پذیرفته است[10]»
[1] . البحار 96/ 255 مستدرک الوسائل 1/ 590
[2] . بحار الانوار جلد 14
[3] الحیاة با ترجمه احمد آرام ج3 ص 293
[4] . اعراف/31
[5] به نقل از تفسیر نمونه ج : 1 ص : 632
[6] . مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى ج23 ص 475
[7] . خصال-ترجمه فهرى ج2 386
[8] . پیام پیامبر ترجمهفارسى 73 ص 501
[9] . ثواب الاعمال، ترجمه حسن زاده ص 129
[10] 10پیام پیامبر ترجمهفارسى 73 ص 501